جمع‌بندى ندارند. جمع‌بندى آن شخصیّت و تحلیل ابعاد گوناگونِ آن انسان بزرگ و والا، قدرى تدبّر و تأمّل لازم دارد که به این زودی‌ها براى ما ‌ - کسانى که در عصر امام و نزدیک به او بوده‌ایم - میسّر نخواهد شد؛ ولى بیانات امام بزرگوار درس است؛ درسْ چیزى است در دسترس ما، در اختیار ما. تدبّر در درسهاى آن بزرگوار خواهد توانست ما را هم با ابعاد شخصیّت آن راحل عظیم آشنا کند، هم راه ما را روشن کند. این درسها را نمیشود در یک جمله و دو جمله خلاصه کرد. هر بخشى از زمان، هر حادثه‌اى از حوادث، یکى از آن درسها را میتواند به‌عنوان رهنمود خود قرار بدهد. من با توجّه به شرایطى که امروز براى کشور ما در جهان و موقعیّت عظیم ملّت ما در اذهان عالم به وجود آمده است، فکر میکنم درس بزرگ امام عزیزمان، اوّلاً عبارت است از قدردانى از این وحدت و انسجامى که به اراده‌ی الهى براى ما پیش آمد. امروز دلهاى ملّت ایران، از غالب اوقات دورانِ ده‌ساله‌ی انقلاب به هم نزدیک‌تر است. این هم از برکات روح ملکوتى امام بزرگوارمان بود. آن چیزى که ابرقدرت‌ها را در مقابل ملّت ایران مرعوب کرد، در درجه‌ی اوّل وحدت کلمه بود. وقتى در میان ملّتى وحدت کلمه هست، قدرت آنها چند برابر میشود. اگر دشمن در مقابل خودْ ملّت مقتدرى را مشاهده کرد، مجبور به عقب‌نشینى خواهد بود. علّت عقب‌نشینی‌هاى مکرّر دشمن در طول مبارزه و بعد از پیروزى انقلاب هم همین بود. گمان نکنیم که اگر ما ضعیف باشیم، دشمن ترحّم

«2»