ادبیات و هر چه که لازم است مورد نیاز است. حدیث هم لازم است. ما حکمت الهی را از خلال قرآن و حدیث باید به دست آوریم. پس، حدیث یک رکن اساسی است و بسیار هم گسترده است و مفسّر قرآن است و لازم است. تفسیر لازم است. علوم قرآن لازم است. فهم قرآن و آشنایی با قرآن و حکمت و کلام لازم است. حکمت و کلام هم به مثابه‌ی تأمین کننده‌ی شالوده‌ی اساسیِ نظام فکری و نظام عملی و نظام سیاسیِ امروز است. مبادا تصوّر شود که ما یک عدّه فقیه عالی‌مقام تربیت کنیم و حکمت و کلام را کنار بیندازیم. ابداً ! این اشتباه بزرگی است. البته مذاقهای افراد در زمینه‌ی حکمت الهی متفاوت است. بعضی معتقد به شیوه‌ای در کار فهم فلسفه‌ی اسلامی‌اند؛ برخی معتقد به شیوه‌ی دیگری هستند. ما نمی‌خواهیم وارد آن مباحث شویم؛ اما به‌هرحال، فلسفه‌ی اسلامی و کلام اسلامی که به گفته‌ی بعضی از صاحبنظران، کلام اسلامی در دوره‌های متوسّط و اخیر، در حقیقت همان فلسفه است که لباس کلام پوشیده است؛ که حرف بیراهی هم نیست را باید در حوزه‌ها تقویت کنیم. البته در مباحث حکمی و کلامی، نباید لزوماً سراغ همان مباحث سنّتی برویم که همیشه در کتب کلامی ما وجود داشته است. بلکه باید در کنار مباحث اساسی و اصلی، به مباحثی بپردازیم که پیشرفت علم و فلسفه در

«16»