البته راجع به قبل از این دوران، اطّلاع زیادی نداریم. اگر چه می‌شود فهمید که یک ملت بزرگ، با آن خصوصیات، قاعدتاً فرهنگ بالغی داشته است. این را اجمالاً می‌شود فهمید. هرچند از جزئیّاتش جز بعضی از آثار خبر نداریم. لکن در دوره‌ی اسلام، که آنچه شده به برکت اسلام اتّفاق افتاده است، ملت ایران واقعاً خیلی توانایی و نبوغ نشان داد، و خیلی حق و منت بر همه‌ی دنیا نه فقط دنیای اسلام دارد که اینها در سطر سطرِ تاریخ دنیا، مسطور و مضبوط است. اگر خود ما که امروز غافلیم، به این تاریخ مراجعه کنیم، آنها را خواهیم دید. این ملت، امروز از لحاظ فرهنگی، آن پختگی و بلوغ کافی را انصافاً ندارد. ما در بخشی از رشته‌های فرهنگی و هنری که امروز در دنیا مطرح است، در درجه‌ی دوم و سوم قرار داریم. یعنی در معیار تاریخ، کسانی که تازه کارند، از ما جلو افتاده‌اند و پیش هستند. لکن ما آن زمینه را داریم. آن چشمه هست. اگر چه گل‌اندود است و جوشان نیست؛ اما یقیناً منبع عظیم فرهنگ و فکر و رشد و ذوق و نبوغ، در سینه‌ی این ملت همچنان موج می‌زند و باید از آن استفاده کرد و بهره برد. باید ببینیم عیب عمده‌ی کارهای فرهنگی و هنری، در دوران قبل از انقلاب چه بوده است ؟ رجال فرهنگی ما - همانهایی که امروز هستند دیروز هم بودند. همین مردم و از همین ملت بودند. درس خوانده بودند، فرزانه بودند.

«2»