حرف را از اینجا شروع میکنم که این حوزه‌ی علمیّه‌ای که امروز ما نام آن را با افتخار و تعظیم و تجلیل میبریم، در واقع مصطفیٰ3 و مستحصَل4 حوزه‌های شیعه است در طول تاریخ این حوزه‌ها؛ یعنی از اواخر قرن دوّم و حدّاقل اوایل قرن سوّم هجری، مراکزی به عنوان حوزه‌ی علمیّه درست شده است؛ بگذریم از اجتماعات صحابه و محدّثین و حَمَله‌ی5 علم در اطراف ائمّه (علیهم السّلام) ــ مثلاً در مدینه یا آن کسانی از آنها که در شهرهای دیگر مثل کوفه مجتمع بودند که حالا نمیخواهیم اصطلاح حوزه‌ی علمیّه را بر آنها اطلاق کنیم ــ امّا قمِ دوران ائمّه‌ی ثلاثه‌ی اخیر (علیهم السّلام)، حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری (علیهم الصّلاة و السّلام) که قمِ دوران قمّیّین است، یک حوزه‌ی علمیّه‌ی به معنای حقیقی کلمه است؛ در آن درس هست، بحث هست، جمع هست، تدوین هست، اشاعه هست، نشر هست، استادی هست، شاگردی هست؛ [یعنی] حوزه است و شاید از قدیمی‌ترین حوزه‌های علمی ما هم همین قمِ قمّیّین است که در آن آثار بزرگانی مثل اشعریّین، برقیّین، آل بابویه و دیگران، تا امروز باقی است.

«2»