بیانات سال 1374
امروز حوزهی علمیّه از زمان خودش خیلی عقب است، حساب یک ذرّه، دو ذرّه نیست؛ مثل این است که دو نفر داشتند در یک وادیای مثلاً سوار بر اسب همراه [هم] میرفتند، یکی اسبش از دیگری تندروتر هم بود، بعد آن که اسب کندروتری داشت، فرض بفرمایید دست پیدا کرد به اتومبیل که دیگر حالا این به گَرد او هم نمیرسد؛ الان اینجوری شده. الان امواج فقه و فلسفه و کلام و حقوق، دنیا را فراگرفته؛ ما وقتی به خودمان برگردیم، خیلی فاصله داریم، حتّی در اخلاق. یکی از اَعلام حوزه (ادام اللّه بقائه) ــ که الان تشریف دارند اینجا ــ چند سال قبل از این یک سفری به انگلیس کرده بودند، کتابخانهای را در آنجا دیده بودند. بعد از برگشتن به بنده فرمودند که ظاهراً یک طبقه ــ اینطور به نظرم میرسد ــ از این کتابخانه، کتب اخلاقی بود که در این چند سال اخیر ــ حالا یادم نیست، به نظرم ایشان فرمودند ــ فرنگیها نوشتهاند. خب، در آن چند سال حوزهی علمیّهی قم چند جلد کتاب اخلاق بیرون داده بود؟ یک هزارمِ آن بگویم؟ یک دههزارمِ آن بگویم؟ گمانم هنوز هم کمتر. و این تازه اخلاق است که میدانید غرب با اخلاق خیلی آشتی نیست و برای آنها اخلاق خیلی جایی ندارد. البتّه [بعضی] فلسفهی اخلاق است؛ بعضی ردّ اخلاق است، بعضی بیان اخلاقِ غیر معنوی است، اخلاق مادّی است، بعضی هم اخلاق معنوی است؛ بالاخره در باب اخلاق است. خب، ما بعد از معراجالسّعادة26 و جامعالسّعادات27 دیگر در حوزههایمان چه کتابی نوشتهایم که بشود به عنوان یک کتاب علمی ارائه کرد؟ البتّه بعدها در چند سال اخیر چند کتاب اخلاق نوشته شده. این حالا اخلاق است. عین همین قضیّه در حقوق هست. شما ببینید چقدر در باب حقوق مدنی، حقوق جزا و انواع و اقسام مباحث حقوقی، تحقیقات گوناگون شده است؛ هم در غرب شده، هم در دنیای اسلامِ غیر شیعه شده است. انصافاً باید بگویم ما در این زمینهها خیلی عقبیم. حالا این رشتههای تخصّصی ما است که بیشتر رشتهی تخصّصی ما در حوزهها تقریباً فقه است. در فلسفه، در کلام، کلام جدید، فلسفهی دین، مباحث دینشناسی، میدانید چقدر در این زمینهها چیز نوشتند، چقدر کار کردند!