بسیاری از مباحث حکومتی [مانند] مبحث دیات، مبحث حدود، خود مبحث قضا و بسیاری از مسائل آن [باید روشن شود]. ما امروز دستگاه قضاوتِ به این عظمت داریم؛ خیلی از مباحث قضا هست که در فقه تکلیفش معلوم نشده است؛ البتّه کسی تقصیر نداشته در گذشته، [امّا] ما امروز تقصیر داریم؛ خب، در گذشته قضائی نبود، دیاتی نبود، حدودی نبود. مرحوم محقّق اردبیلی در بحث جهاد وقتی وارد میشود، میگوید «این بحث، مورد احتیاج ما نیست؛ آن بزرگوار ــ [امام زمان (علیه السّلام)] ــ وقتی خودش آمد، به مسئله بیشتر از ما واقف است؛ او که باید جهاد کند، خودش میداند باید چگونه جهاد کند؛ ما هم که تکلیف به جهاد نداریم». حالا در عین حال لطف میکنند و تطفّلاً29 چند مسئله‌ی جهاد را در چند ورقی بیان میکنند؛ خب، مورد نیازشان نبود، مورد ابتلائشان نبود، [امّا] امروز مورد ابتلاء ما است. خود همین مسئله‌ی جهاد؛ مسائل جهاد در فقه ما روشن نیست؛ بسیاری از مسائل امر به معروف و نهی از منکر، مسائل حکومتی، بسیاری از مباحث مربوط به زندگی مردم، همین مسئله‌ی تلقیح‌ها، پیوندها، تشریحها مباحثی است که فقه باید وارد این میدانها بشود. به اینها نمیشود ما با یک نظره‌ی30 سریعه‌ای نگاه کنیم و خیال کنیم حل شده است؛ نه، اینها هم مثل بقیّه‌ی ابواب [است]. شما ببینید در باب عبادات، در طهارت، در صلات، چه دقّتهایی فقهای ما کرده‌اند؛ خب، این ذهن جوّال31 آنها است، عیب هم نیست. بعضی خیال میکنند که چرا دقّت کرده‌اند؛ خب، ذهن است، جوّال است، کار میکند؛ منتها حالا ممکن است امروز این اولویّت ندارد، تقدّم ندارد، شما نخوانید؛ امّا یک چیزهایی امروز تقدّم دارد که باید رفت، ذهن را جَوَلان داد، کار کرد، به بحثهای عمومی گذاشت که حالا آن را هم عرض خواهیم کرد.

«23»