وسطی، فقط برای غرب و اروپا دوران تاریکی و جهالت و وحشت بود، ولی برای دنیای اسلام با گستره‌ای چندین برابر اروپا - یعنی از اندلس تا چین - دوران تشعشع و بیداری و عروج علمی شمرده میشد.

غرض از این یادآوری، تفاخر به گذشته نیست. غرضِ یادآوری این حقیقت است که آنچه آن تمدّن را پدید آورد - یعنی اسلام و معارف زندگیساز آن - هم اکنون نیز در اختیار ماست و به ما هشدار میدهد: که « ﴿یا ایها الذّین امنوا استجیبواللَّه و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم ﴾ ».^[1] اسلام ثابت کرده است ظرفیت آن را دارد که امّت خود را به اعتلای مدنی و علمی و عزّت و قدرت سیاسی برساند. ایمان و مجاهدت و پرهیز از تفرقه، تنها شرطهای تحقّقِ این هدف بزرگ است و قرآن به ما میآموزد: « ﴿و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین ﴾ ».^[2] و میآموزد: « ﴿و الذّین جاهدوا فینا لنهدیّنهم سبلنا و ان اللَّه لمع المحسنین ﴾ ».^[3] و میآموزد: « ﴿و اطیعوا اللَّه و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم و اصبروا ان اللَّه مع الصابرین ﴾ ».^[4] ضعف این سه عامل، امت اسلامی را امروز در وضع تأسّفباری قرار داده است. حداقل در دو قرن گذشته، دشمنان پیگیر و با تدبیر و برخی حکومتهای مسلمان بیکفایت، در کنار عوامل و شرایط گوناگون