خطاب میکند و در حقیقت ضمانت اجرا را در خود کلام میآورد: « لاتکن عبد غیرک و قد خلقک اللَّه حراً »؛ بنده غیر خودت مباش، خدا تو را آزاد آفریده است.

در این هر دو کلام، دو خصوصیت برای « آزادی » هست که البته کلام امیرالمؤمنین این برجستگی و امتیاز را داراست که ضمانت اجرایی هم دارد. یکی از آن دو خصوصیت، همین است که حریّت جزو فطرت انسانی است - « وقد خلقک اللَّه حراً » - که من حالا درمقایسه بین تفکّر اسلامی و تفکّر غربی، اشاره‌ای به آن میکنم.

البته من امروز نمیخواهم این بحث را تفصیلاً مطرح کنم. اگر خدا توفیق داد، در جایی ان‌شاءاللَّه راجع به بحث آزادی و مقوله آزادی، حرفهای زیادی هست که باید گفته شود و خواهم گفت. امروز همین دو نکته را میخواهم عرض کنم، که یکی از آن دو، همین مستقل اندیشیدن در باب آزادی است.

پس ببینید؛ « آزادی اجتماعی » به همین معنایی که امروز در فرهنگ سیاسی دنیا ترجمه میشود، یک چنین ریشه قرآنی دارد. هیچ لزومی ندارد که ما به لیبرالیسم قرن هجدهم اروپا مراجعه کنیم و دنبال این باشیم که « کانت » و « جان استوارت میل » و دیگران چه گفته‌اند ! ما خودمان حرف و منطق داریم. خواهم گفت که آن حرفها به دلایلی نمیتواند برای ما راهگشا باشد. مقوله « آزادی » را اسلامی بدانید. البته به