فضای محیط بر انسان، با محتویات ذهن انسان اصطکاکی دارد - و بخشی از آن اثر میکند. این حدّاکثر چیزی است که در نظامی که دین حاکمیت ندارد و مجاری امور در دست دین خدا و قانون الهی نیست، گیر انسان می‌آید. اما آن‌جایی که این فضا در اختیار دین است، همه‌ی آنچه که انسان از قوا و نیروها در اختیار دارد، میتواند - نمیگویم حتماً میشود - در جهت تکامل و تعالىِ او به کار افتد؛ چون زمینه و فضا آماده است. البته اگر کوتاهی کردیم، قصور ورزیدیم، به کم قانع شدیم و موانعی که در سر راه قرار دارد، جلوی ما را گرفت، آن‌وقت همان هم گیر ما نمی‌آید. آنچه که در این راه لازم است، استقامت است.

من سال گذشته عرض کردم: فرآیند تحقّق هدفهای اسلامی، یک فرآیند طولانی و البته دشواری است. به طور نسبی انسان به آن اهداف نزدیک میشود؛ اما تحقّق آنها، بسیار طولانی است. قدم اوّل که پُرهیجانتر و پُرسروصداتر از همه است، ایجاد انقلاب اسلامی است. کار آسانی نبود؛ لیکن این آسانترین است. قدم بعدی، ترتّب نظام اسلامی بر انقلاب اسلامی است؛ یعنی ایجاد نظام اسلامی، که گفتیم نظام اسلامی، یعنی هندسه‌ی عمومی جامعه، اسلامی بشود؛ که این هم شد. قدم بعدی - که از اینها دشوارتر است - ایجاد دولت اسلامی است. دولت نه به معنای هیأت وزیران؛ یعنی مجموعه‌ی کارگزاران