شیعه است؛ در بین شیعه فِرق مختلف، در بین سنی فِرق مختلف؛ فقه‌های مختلف، مذهب‌های مختلف، عادت‌های مختلف است که به طور طبیعی به جدائی میانجامد. همه‌ی این‌ها را این دست مهربان حج جمع میکند، به هم نزدیک میکند، درهم فشرده میکند.

حالا اینجا من حاشیه‌ای بزنم. چقدر جفاست که کسی از این وسیله‌ی وحدت، ابزاری درست کند برای اختلاف و شکاف. این، خطاب به همه است. این فقط خطاب به آن فرد تکفیرىِ سلفىِ متعصب که در مدینه بایستد و مقدسات شما را دشنام بدهد، نیست؛ خطاب به همه است. مسئولین حج - مسئولین کاروان‌ها، روحانیون حج - مراقب باشند که از این وسیله‌ی وحدت، ابزاری برای تفرقه درست نکنند و دل‌ها را از یکدیگر پر از کینه و درد نکنند. من چیزهائی را که میتواند وسیله‌ی جدائی شود، نمیشمرم؛ خودتان فکر کنید، ببینید چه چیزی است که دل شیعه را نسبت به برادر مسلمان غیر شیعه‌ی خود پر از کینه میکند؛ دل سنی را نسبت به برادر مسلمان شیعه‌ی خود پر از بغض میکند؛ ببینید اینها چی است، این‌ها را بیرون بکشید، بیندازید کنار و حج را که وسیله‌ی التیام، وسیله‌ی وحدت، وسیله‌ی یکسان‌سازی دل‌ها و نیت‌ها و عزم‌ها در دنیای اسلام است، بعکس، وسیله‌ی جدا کردن، وسیله‌ی بغض ایجاد کردن نباید قرار داد. شناختن این مسئله و مصادیق این مسئله خیلی هوشیاری و خیلی دقت میطلبد. این‌ها شوخی نیست.