و دیگر آن انقلاب درون را نتوانند به خودشان تلقین کنند و در خودشان بیابند. این، چیز خوبی نیست.

رحمت خدا بر مرحوم شیخ محمد بهاری - در همین ایام ظاهراً بناست سالگرد تعظیمی، گردهمائی تجلیلی از ایشان تشکیل شود - که در یکی از نوشته‌هایشان میگویند که دعا و ذکر و شاید نماز، وقتی بیتوجه تکرار میشود، قساوت میآورد ! نماز میخوانیم، نمازِ مایه‌ی قساوت. چرا ؟ چون در حال نماز حضور قلب نداریم، توجه نداریم. پس این نماز یا با توجه است، که مایه‌ی رقت و قرب و لطافت و صفاست؛ یا نمازِ بیتوجه است، که آن وقت به گفته‌ی ایشان مایه‌ی قساوت قلب است.

حج هم همین جور است. این اعمال را با توجه، با حضور باید انجام داد. « ﴿ایّاما معدودات ﴾ »، ^[1] « ﴿معلومات » ﴾ ^[2] - مجموع ایام حج و عمره - چند روز بیشتر که نیست. این فرصت چند روزه‌ی حج، یک تمرین و آموزش تجربی است؛ یعنی انسان میبیند که این جوری هم میشود زندگی کرد. بیتفاخر و بیاعتنای به لذائذ مادی هم میشود زندگی کرد. نه اینکه حالا بیائیم همه‌ی زندگی را در حال احرام زندگی کنیم؛ این مراد نیست؛ نه، از طیبات رزق که خدای متعال برای شما حلال کرده، باید استفاده کنید؛ اما دل بستن، بیتاب شدن، زندگی را همین دانستن - که ما