پیچیده و هنرمندانه و مندمجی است که بخشهای گوناگون زندگی تاریخی امت اسلام را تا امروز و تا ابد میشود در اجزای این تابلو مشاهده کرد. هرکدام از این بخشها را انسان ملاحظه کند و با زمانِ خودش تطبیق کند، میتواند بفهمد.

ملاحظه کنید؛ دو جور آدم در مقابله‌ی با دشمن وجود دارد: « ﴿و اذ یقول المنافقون و الّذین فی قلوبهم مرض ما وعدنا اللَّه و رسوله الّا غرورا. و اذ قالت طائفة منهم یا اهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا ﴾ »^[1] این یک نگاه است، یک دید است در مقابله‌ی با این حوادث؛ یک دید دیگر این است که میگوید: « ﴿و لمّا رأی المؤمنون الأحزاب قالوا هذا ما وعدنا اللَّه و رسوله و صدق اللَّه و رسوله و ما زادهم الّا ایمانا و تسلیما ﴾ ».^[2] این هم یک دید است. هر دو مال یک حادثه است. هر دو مال حادثه‌ی احزاب است. یک عده وقتی احزاب را میبینند، میگویند: « ما وعدنا اللَّه و رسوله الّا غرورا »؛ عده‌ای دیگر وقتی احزاب را میبینند، میگویند: « هذا ما وعدنا اللَّه و رسوله و صدق اللَّه و رسوله و ما زادهم الّا ایمانا و تسلیما ». این مهم است. این دارد وضع فعلی ما را به ما نشان میدهد.

ما دو جور انسان داریم: یک عده هستند که وقتی هیمنه‌ی آمریکا را میبینند، قدرت نظامی او را میبینند، قدرت دیپلماسی او را میبینند،