اگر کسى قبل از این دوران را هم ــ تاریخ نزدیک به زمان ما را ــ خوانده باشد، بداند یا مطالعه کند، خواهد دید باز هم مردم [این] استان ما، این استان پُرافتخار، در دوران تهاجم قدرتهاى بیگانه به این کشور، بهترین امتحانها را دادند؛ یعنى در دوران جنگ بین‌الملل اوّل که از جمله‌ى نکات بسیار مهم، همین نقطه است؛ آن هم بخصوص در این استان. یعنى تجربه‌اى که این استان در اواسط جنگ بین‌الملل اوّل دید و از سر گذراند، یکى از قضایایى است که در سایر نقاط ایران اصلاً سابقه‌اى ندارد. بخصوص شما جوانها باید روى این نکته توجّه کنید و این در نوشته‌جات مورّخین و گزارشگران مسائل ایران باید بیاید که متأسّفانه خیلى کم‌رنگ است یا نیست؛ آن نکته این است که توجّه کنید که در جنگ بین‌الملل اوّل، نمایندگان دو سه کشور از کشورهاى مسیحى دنیا در این حول و حوش، یک حضور ضعیفى داشتند؛ نمایندگان روسها بودند، نمایندگان انگلیس‌ها بودند، نمایندگان آمریکایى‌ها هم در این استان حضور داشتند. حالا به چه اسمى؟ به اسم معلّم، به اسم پزشک و از این قبیل چیزها. درست توجّه کنید! با اینکه این کشورها در سیاستهاى مختلف با یکدیگر بشدّت معارضه و دشمنى داشتند امّا ناگهان به فکر افتادند که به کمک یکدیگر در این نقطه‌ى از دنیا یک پایگاه استعمارى‌اى به مرکزیّت همین منطقه‌ى ارومیّه و خوى و ماکو و مانند اینها به وجود بیاورند یعنى شبیه آن چیزى که بعدها در فلسطین اشغالى به وجود آمد؛ منتها آنجا به اسم یهودى‌گرى، اینجا به اسم مسیحیّت.

«4»