اوّلاً در باب معجزه که من یک بیانی را در جلسه‌ی قبل عرض کردم، یک کلمه‌ی تکمیلی یا توضیحی عرض بکنم که مطلب کاملاً روشن بشود. عرض کردیم که معجزه نقض قانون علّیّت نیست؛ یعنی اگر ما دیدیم که فرض بفرمایید حضرت ابراهیم را انداختند در آتش، و آتش او را نسوزاند همچنان که قرآن تصریح دارد: قُلنا یا نارُ کونی بَردًا وَسَلامًا عَلیٰ اِبراهیم؛3 ای آتش! خنک و گوارا یا سلامت باش برای ابراهیم چون آتش علّت سوزاندن است، خب اینجا آیا قانون علّیّت نقض شد؟ چه شد که نسوزاند؟ آیا این نسوزاندن، شکسته شدنِ قانون علّیّت است؟ عرض کردیم که نه؛ قانون علّیّت یک قانون عمومی است، منتها در حاشیه‌ی این حادثه یک حقایقی وجود دارد که آن حقایق از نظر ما پوشیده است. حالا مثلاً به شکل خیلی ساده و واضحی [اگر] بخواهیم مَثَل بزنیم، ]فرض کنید[ ما یک گُله آتش خیلی تندی در اینجا برمی‌افروزیم، بعد یک جنس خیس را، یک جسمی را که خیس آب است می‌اندازیم آنجا، [خب] نمیسوزد؛ این حاکی از این نیست که قانون علّیّت با انداختن دستمال خیس در آتش نقض شد، بلکه حاکی از این است که شرایط برای عملکرد آن قانون علّیّت فراهم نیست. سوزاندن جسم خارجی [توسّط] آتش تابع یک شرایطی است؛ یعنی این علّیّت بین آتش و سوزاندن که آتش علّت سوزاندن است تابع یک شرایطی است. آتش در همه حال نمیسوزاند؛ در صورتی که این جسم، مانعی مثل آب یا یک مادّه‌ی عایق نداشته باشد میسوزاند. یا فرض بفرمایید وقتی میگوییم آتش علّت سوزاندن است، معنایش این نیست که این جسم خارجی را از هر فاصله‌ای خواهد سوزاند؛ نه، شرط اینکه این قانون علّیّت در اینجا اثر بکند چیست؟ تماس است؛ جسم خارجی باید تماس با آتش پیدا کند تا آتش بشود علّت سوزاندن. در این مثالی که زدیم، نمیخواهیم بگوییم حضرت ابراهیم را خیس کرده بودند یا یک عایقی به او چسبانده بودند؛ بلکه برای این است که شما توجّه کنید علّت که معلول را ایجاد میکند و قانون علّیّت که تحقّق پیدا میکند مطلق نیست، بلکه هر علّتی معلول خود را در شرایط خاصّی ایجاد میکند. مثلاً فرض کنید رها کردن از بالا علّت برای فرود آمدن جسم است؛ یک جسمی را اگر از بالا رها کنید، فرود می‌آید. امّا در خلأ هم آنجایی که هوا نیست4 همین جور است؟ نه. در آنجایی که جسم جاذبه‌داری در سطح فوقانی قرار داده باشیم باز هم همین جور است؟ نیست. این علّت، یعنی رها کردن از بالا، معلول را، یعنی فرود آمدن را، در چه شرایطی ایجاد میکند؟ در شرایط خاصّی؛ از لحاظ طبیعی بایستی یک چیزهایی باشد، یک چیزهایی نباشد. پس بنابراین، اگر ما دیدیم که یک چیزی را رها کردیم پایین نیامد، نباید بگوییم «ای آقا! قانون علّیّت نقض شد»؟ نخیر، قانون علّیّت نقض نشده [بلکه] معلوم میشود شرایط عملکرد قانون علّیّت اینجا وجود ندارد یا یک مانعی وجود دارد.

«5»