یک نوع موانع هم خارج از وجود خود انسان است؛ مثلاً حکومتهای ظالم و دیکتاتور که در طول تاریخ مانع تکامل انسانها بوده‌اند؛ سرمایه‌داران بزرگ و زراندودی که همه‌ی تلاش خود را برای این میکرده‌اند تا خود به نوایی برسند و دیگران را استخدام میکردند، استثمار میکردند برای مقاصد خود. اینها جزو موانع کمال بشرند؛ هم فساد آنها، هم ظلم آنها، هم قدرت آنها، هم پول آنها، هم شلّاق آنها، هم شمشیر آنها، و امروز بمب اتم آنها، موشکهای بالستیک آنها، سیاستهای پیچیده‌ی آنها، توطئه‌های تبلیغاتی آنها، نیروهای نظامی آنها، همه و همه موجب میشود که میلیاردها انسان از راه کمال باز بمانند. یا در کشورهایی که سلاطین مستبد بر آنها حکومت میکنند یا حکّام وابسته‌ی به اجانب و قدرتها، زمام کار اینها را در دست دارند، انسانها نمیتوانند راه کمال را بپیمایند. و نظام اجتماعی وقتی غلط است، وقتی ظالمانه است، وقتی بر اساس صحیحی استوار نیست، وقتی انسانها از حکومت سالمی، از قانون درستی، از رجال مؤمن و دلسوزی برخوردار نباشند، در چنین شرایطی انسان نمیتواند به تکامل برسد.

«6»