موانع درونی انسان چه چیزهایی هستند؟ خلقیّات فاسد در انسان، مانع محسوب میشوند؛ مثلاً خودخواهی انسان یک مانع است در راه تکامل. خودپرستی، خودبینی که انسان فقط شخص خود را به حساب بیاورد، هدفها را و دیگران را به چیزی نشمارد، یک مانع بزرگی است در راه تکامل انسان. همین [عامل] است که در انسان حسد ایجاد میکند، طمع ایجاد میکند، حرص ایجاد میکند، برادرکشی ایجاد میکند، بسیاری از جنگها را به راه می‌اندازد، بسیاری از ظلمها و نامردمی‌ها را به وجود می‌آورد؛ منشأ اینها غالباً خودخواهی انسان است. یا از جمله‌ی موانع دیگری که انسان را از راه کمال خود بازمیدارد، تنبلی است، تن‌پروری است، بی‌اعتنائی به کار است، بی‌شوقی نسبت به حرکت است. شما در دعایی که در شب اوّل ماه رمضان میخوانید، عرض میکنید که «اَللّهُمَّ اجعَلنا مِمَّن نَوی فَعَمِلَ وَ لاتَجعَلنا مِمَّن شَقِیَ فَکَسِلَ وَ لا مِمَّن [هُوَ] عَلی غَیرِ عَمَلٍ یتَّکِل»؛3 ببینید چه عبارتهای پُرمغزی است، چه درسی است در پوشش دعا! هم از خدا این را میخواهید، هم مغز و فکر ما میفهمد که چگونه باید عمل کند؛ به خدا پناه میبرد از اینکه از جمله‌ی کسانی باشد که دچار کسالت و بی‌عملی است، از جمله‌ی کسانی باشد که میخواهد امّا عمل نمیکند، انتظار دارد بدون کار کردن نتیجه بگیرد، بدون کشتن بِدْرَوَد. وَ لاتَجعَلنا مِمَّن شَقِیَ فَکَسِلَ وَ لا مِمَّن عَلی غَیرِ عَمَلٍ یتَّکِل؛ آن کسانی که فقط به آرزوها تکیه میکنند، عمل نمیکنند، تلاش نمیکنند. شما نگاه کنید به جوامع عقب‌افتاده‌ی عالم، از جمله جوامع اسلامی خود ما در کشورهای متعدّد، یکی از رازهای عقب‌افتادگی و انحطاط این کشورها از لحاظ مادّی و از لحاظ معنوی، همین است که عمل در کار آنها نقش زیادی ندارد. اینها آن دردها و مرضهای درونی است؛ موانع راه است که در درون انسان، انسان را از کار بازمیدارد؛ یا شهوت‌رانی، میل به شهوات، هرچه میخواهد انجام بدهد، فکر عاقبتها را نکند، دنباله‌روِ هوا و هوس خود باشد. در یک روایت معروفی نقل شده است که فرموده‌اند: اِنَّ اَخوَفَ ما اَخافُ عَلَیکمُ اِثنانِ: اِتِّباعُ الهَوی وَ طولُ الاَمَل؛4 ترسناک‌ترین چیزی که من بر شما مسلمانها میترسم، این است که دنباله‌روِ هوای نفْس خودتان باشید؛ شهوات‌رانی کردن، شهوات را بر عقل مسلّط کردن. اینها چیزهایی است که در درون انسان است.

«5»