البتّه جهالتهای عمومی اثر دارد، تعصّبهای غیر متّکی به منطق اثر دارد، تحریک احساسات یکدیگر اثر دارد امّا اینها زمینه است؛ هیچ کدام از اینها، آن حوادث بزرگ و حوادث خونین را که ما در تاریخ مشاهده میکنیم، به وجود نمی‌آورَد. آن حوادث بزرگ برمیگردد به دستگاه ارباب قدرت که دنبال یک فایده‌ای میگشتند از این اختلاف. در دوران استعمار که وارد کشورهای اسلامی شد بعضی مستقیم و بعضی غیر مستقیم واضح شد که استعمار هم دنبال همین قضیّه است. خیلی عبرت‌انگیز است رفتار بعضی از شخصیّت‌های معروف اروپایی چه سیاسی و چه فرهنگی که به مصر میرفتند، یک جور صحبت میکردند، کشور عثمانی باب عالی5 میرفتند، یک جور صحبت میکردند، ایران شیعی می‌آمدند، یک جور صحبت میکردند، و هدفشان هم به هم ریختن نظام وحدت بود که استعمار اروپا و سردمداران تمدّن صنعتی از آن میترسیدند؛ و حق هم داشتند بترسند. کار خودشان را هم کردند و بین مسلمین اختلاف عمیق و عجیبی را به وجود آوردند.

«3»